-عدم اجرای تعهدات خود در قبال ایران و لغو موافقت‌نامه های معتبر و قانونی همکاری هسته ای؛

-اعمال فشار به کشورهایی که قصد همکاری با جمهوری اسلامی ایران داشتند؛

-عدم همکاری و مشارکت در برنامۀ هسته ای صلح آمیز جمهوری اسلامی ایران برخلاف تعهدات خود تحتNPT؛

-ایجاد موانع بر سر راه برنامه های خودکفایی هسته ای جمهوری اسلامی ایران.

این وضعیت، عامل اساسی تصمیم گیری جمهوری اسلامی ایران برای اجرای استراتژی خودکفایی در علوم، فناوری و صنعت هسته ای بود. به ناچار، جمهوری اسلامی ایران ادامه تلاش برای دسترسی به انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای را به تنهایی دنبال نمود و راه دیگری جز تلاش برای نیل به خودکفایی و استقلال در فن آوری پیچیده هسته‌ای برای خود ندید. بنابراین، تلاش ایران جهت دستیابی به فناوری هسته‌ای برای مقاصد صلح‌آمیز ناشی از سیاست مستمری بوده است که دقیقاً براساس محاسبات منافع ملی و اقتصادی کشور و با در نظر داشتن نیازهای آتی توسعه ایران به منابع پایدار انرژی از پنجاه ‌سال پیش انتخاب شده و دنبال شده ‌است. برنامۀ هسته ای جمهوری اسلامی ایران عمدتاً در چهار محور متمرکز شد که در این بخش به آن‌ها پرداخته می شود.

این دسته از رآکتورهای هسته ای به عنوان اساسی ترین گام به سوی فعالیت ها و فناوری هسته ای محسوب می شوند. این رآکتورها اولین تبلور تحقق فناوری هسته ای به شمار می روند و پایۀ رشد سایر فناوری های هسته ای و غیر هسته ای نظیر آزمون مواد و مراحل صنعتی آن‌ها قرار گرفته اند. این ارزش وقتی عینیت بیشتری به خود می گیرد که پی   می بریم تقریباً تمامی کاربردهای انرژی هسته ای به جز تولید برق، مستقیماً از رآکتورهای هسته ای تحقیقاتی صادر می شوند.[۳]

رآکتور تحقیقاتی تهران: این رآکتور آب سبک با قدرت ۵ مگاوات از سال ۱۳۴۶ راه اندازی و مورد بهره برداری قرار گرفته است. سوخت رآکتور در سال ۱۳۷۲ از درجۀ غنای بالا به درجۀ غنای پایین تبدیل شده است. رآکتور تهران، امکان انجام کارهای تحقیقاتی پایه در زمینه فیزیک رآکتور، فیزیک نوترون و بررسی اثر پرتوهای مختلف بر مواد را فراهم می سازد. همچنین در زمینۀ آموزش و تربیت نیروی انسانی متخصص نقش بسیار مهمی را ایفاء می نماید. یکی از اهداف اصلی رآکتور تهران، تولید رادیوایزوتوپ های مختلف جهت مصارف پزشکی و صنعتی می باشد.[۴]

رآکتور تحقیقاتی صفر قدرت آب سنگین: طراحی و ساخت این رآکتور از سال ۱۳۶۴ در دستورکار قرار گرفت و کار نصب و راه اندازی نیز در سال ۱۳۷۴ انجام شد. این رآکتور که با قدرت ۱۰۰ وات می باشد، با هدف آموزش و تربیت نیروی انسانی متخصص و کاربرد کدهای کامپیوتری در زمینۀ طراحی رآکتورهای هسته ای ساخته شده است.[۵]

رآکتور تحقیقاتی مینیاتوری: این راکتور آب سبک که با قدرت ۳۰ کیلووات می باشد، در سال ۱۳۷۳ راه اندازی و مورد بهره برداری قرار گرفته است. این رآکتور با هدف توسعۀ آموزش علوم و فنون هسته ای، آنالیز مواد و تهیۀ رادیوایزوتوپ برای استفاده در فعالیت های آموزشی و پژوهشی ساخته شده است.[۶]

رآکتور تحقیقاتی آب سنگین اراک: با افزایش طول عمر رآکتور تحقیقاتی تهران و مستعمل شدن تجهیزات و سیستم های مختلف آن، همانند سایر رآکتورهای مشابه در جهان، می بایست به فکر جایگزینی برای آن بود. از طرف دیگر، نیازمندی های روزافزون ایران به رادیوداروهای مختلف جهت مصارف تشخیص و درمان پزشکی و رادیوایزوتوپ های گوناگون برای کاربردهای صنعتی و تحقیقاتی و محدودیت های مختلفی که ایران حتی در ارتباط با تهیه و تأمین این قبیل رادیوایزوتوپ ها از منابع خارج از کشور روبرو بوده است، سازمان انرژی اتمی را مصمم به احداث یک رآکتور تحقیقاتی جدید به منظور جایگزینی رآکتور تهران نمود. رآکتور تحقیقاتی جدید از نوع آب سنگین و با قدرت ۴۰ مگاوات بوده و موسوم به IR40 می باشد. طراحی پایۀ این پروژه در سال ۲۰۰۲ کامل شد و عملیات اجرایی ساخت آن نیز که هنوز ادامه دارد، از سال ۲۰۰۴ آغاز گردید.[۷]

از مهم‌ترین برنامه های کلان جمهوری اسلامی ایران در توسعۀ هسته ای، تولید برق هسته ای است. ساخت و توسعۀ نیروگاه های اتمی براساس نیاز کشور طبق مصوبۀ مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۸۴ بر مبنای تولید ۰۰۰/۲۰ مگاوات برق هسته ای تا سال ۲۰۲۰ طراحی شده است.[۸] در سال ۱۳۵۳ قرارداد اولیۀ طراحی و ساخت دو واحد نیروگاهی در بوشهر با قدرت هر واحد ۱۳۰۰ مگاوات بین سازمان انرژی اتمی و شرکت KWU آلمان منعقد گردید. با پیروزی انقلاب اسلامی، اجرای این پروژه متوقف گردید. در دی ماه ۱۳۷۳ قرارداد تکمیل واحد یک نیروگاه اتمی بوشهر به صورت مشارکتی بین ایران و روسیه منعقد گردید و در سال ۱۳۷۷ بار دیگر قرارداد مورد بازبینی کلی قرار گرفت که طی آن تکمیل نیروگاه به صورت کلید در دست به شرکت اتم استروی اکسپورت[۹] روسیه محول شد. رآکتور مورد توافق با شرکت روسی از نوع رآکتورهای آب سبک تحت فشار با قدرت ۱۰۰۰ مگاوات می باشد.
راه اندازی نیروگاه اتمی بوشهر، بارها به دلیل فشارهای سیاسی آمریکا و برخی کشورهای غربی به تأخیر افتاد. با شروع بحران در موضوع هسته‌ای ایران با نیات سیاسی چند کشور، تحقق این هدف در هاله ای از ابهام فرو رفت و موج جدیدی از فشارها بر روسیه وارد شد. با اتخاذ سیاست‌های درست که نتایج آن چیزی جز اثبات صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران بر همگان نبود، مبانی اقدامات سیاسی این کشورها برای اعمال فشار بر ایران فروریخت. روسیه، بالأخره تصمیم به حمل سوخت هسته‌ای به نیروگاه بوشهر و راه اندازی آن گرفت. حمل سوخت بوشهر در تاریخ ۹ بهمن ماه ۱۳۸۶ کامل شد. کار بارگذاری سوخت نیروگاه بوشهر نیز در تاریخ ۳۱ مردادماه ۱۳۸۹ با حضور رئیس روس اتم و رئیس سازمان انرژی اتمی کشورمان انجام شد. دومین محموله سوخت نیروگاه بوشهر نیز در ۲۱ اردیبهشت ماه ۱۳۹۰ از روسیه به سمت بوشهر حمل شد. این سوخت به وزن ۳۰ تن بوده و برای فعالیت سال دوم نیروگاه می باشد. سرانجام در تاریخ ۱۲ شهریورماه ۱۳۹۰ نیروگاه اتمی بوشهر با بخشی از ظرفیت خود و طی مراسمی با حضور رئیس سازمان انرژی اتمی کشورمان، رئیس روس اتم و وزیر انرژی روسیه به شبکه برق سراسری کشور متصل شد. از اینرو، کشورمان سی و یکمین کشوری است که به تولید برق هسته‌ای می پردازد. این تحول بسیار عمده ای به شمار می رود و حاوی پیام های متعددی است:
–      برنامه هسته‌ای ایران صلح‌آمیز است و هیچ جای نگرانی از آن وجود ندارد.
–      هدف ایران از پیگیری برنامه هسته‌ای، تولید برق هسته‌ای است.
–      آمریکا و یکی دو کشور غربی در اعمال فشار بر ایران و پیگیری اهداف خود با موانع جدی روبرو هستند.

در راستای ساخت نیروگاه‌های جدید نیز رئیس سازمان انرژی اتمی در روز بیست فروردین ۱۳۸۶ (روز ملی فناوری هسته‌ای و ورود ایران به مرحلۀ غنی‌سازی صنعتی برای تولید سوخت هسته‌ای) اظهار داشت مراحل طراحی و ساخت نیروگاه بومی ۳۶۰ مگاواتی در دارخوین با شتاب پیگیری می‌شود و مناقصه‌ دو واحد هزار مگاواتی و هم‌چنین مکان‌یابیبرای نیروگاه‌های دیگر نیز اجراء خواهد شد.[۱۰]

چرخۀ سوخت هسته ای

برنامۀ کلان دیگر در توسعۀ هسته‌ای ایران، خودکفائی در زمینۀ تولید سوخت هسته‌ای با توجه به تصمیم ساخت انواع نیروگاه‌های اتمی است.[۱۱] فعالیت های چرخۀ سوخت هسته ای شامل اکتشاف و استخراج اورانیوم، فراوری ترکیبات اورانیوم، غنی سازی اورانیوم و ساخت مجموعۀ سوخت می باشد.

پروژۀ ساغند یزد نمود عینی فعالیت در زمینه استحصال اورانیوم از منابع طبیعی است. تأسیسات موجود در این کارخانه، اورانیوم را از عمق ۳۵۰ متری استخراج کرده و سپس در منطقۀ اردکان یزد پس از اعمال فرایندهای مختلف شیمیایی و فیزیکی به کیک زرد تبدیل می کند. آن چه در اصفهان تحت عنوان پروژۀ UCF انجام می گیرد، تبدیل کیک زرد به هگزافلوراید اورانیوم (UF6)، اورانیوم فلزی و اکسید اورانیوم است. UF6 خوراک اصلی کارخانه غنی سازی در نطنز می باشد. برای تولید میلۀ سوخت نیز کارخانۀ ZPP در اصفهان در حال ساخت می باشد.[۱۲]

جمهوری اسلامی ایران در کنار برنامه ریزی عملیاتی برای ایجاد نیروگاه و تولید سوخت هسته ای،با ایجادمراکزوآزمایشگاه های مختلف تحقیقاتی،تولیدی و خدماتی دراستفادۀ صلح آمیز از انرژی هسته ای در حوزه های مختلف اهتمام کامل ورزیده است. بخشی از مهم‌ترین فعالیت‌های سازمان انرژی اتمی در این حوزه هاعبارتنداز :

–      تولیدرادیوایزوتوپ های مختلف؛

–      تولیدرادیوداروهای مختلف؛

–      تولیدانواع کیت های رادیودارویی؛

–   تولیدگندم موتانت وغیرموتانت،جو موتانت و غیرموتانت و پنبۀ موتانت؛

–      اصلاح گونه های کشاورزی با استفاده از روش های هسته ای؛

–      پرتودهی برای جلوگیری از ضایعات کشاورزی؛

-انجام پژوهش جهت تهیۀ واکسن دامی با استفاده از روش های هسته ای؛

–      تولید نوارها و غلاف های پلیمری قابل انقباضی حرارتی.

–      تولیدسیستم شمارش هسته‌ای با آشکارساز گایگر؛

–      تولید مولد پالس هسته‌ای؛

–      تولید دزیمتر جیبی و دزیمتر دیجیتال دستی؛

–      استریلیزاسیون محصولات بهداشتی؛

–      تولید انواع لیزرهای مورد نیاز؛

-نشت یابی در لوله های انتقال نفت با استفاده از تکنیک کاربرد ردیاب های پرتوزا؛

-طراحی و ساخت لامپ های نوری (بتالایت) برای کاربردهای مختلف؛

-طراحی و ساخت سیستم هسته ای برای اندازه گیری خاکستر زغال سنگ جهت نشان دادن میزان مصرف ذغال سنگ در صنایع کشور.[۱۳]

امروزه رادیوایزوتوپ ها به طور گسترده ای در رشته های مختلف علمی و فنی مورد استفاده قرار می گیرند. تحقیق و توسعه در زمینه دستیابی به فناوری تهیه و تولید رادیوداروها، کیت های رادیودارویی، رادیوایمونواسی و نیز چشمه های پرتوزا برای کاربردهای صنعتی، پزشکی و کشاورزی همواره به عنوان اهداف سازمان انرژی اتمی ایران مدنظر بوده اند. رادیوداروها برای تشخیص و درمان بیماری ها استفاده می شوند. چشمه های پرتوزا در صنعت کاربردهای بسیاری از قبیل رادیوگرافی گاما، کنترل کیفی جوشکاری و نیز انجام تست های غیرمخرب داشته و در صنایع مختلف مورد استفاده قرار می گیرند. فعالیت های تحقیقاتی و تولیدی در زمینۀ رادیوایزوتوپ ها در ایران بیشتر در دو مرکز تحقیقات هسته ای تهران و مرکز تحقیقات کشاورزی و پزشکی هسته ای کرج انجام می شود.

مرکز تحقیقات هسته ای تهران: این مرکز به سبب سابقۀ طولانی و توان علمی و فنی حاصل از کادر مجرب خود، همواره پیشاهنگ فعالیت های علمی و پژوهشی فناوری هسته ای در ایران بوده است. مرکز تحقیقات هسته ای با داشتن رآکتور هسته ای تحقیقاتی با قدرت ۵ مگاوات، آزمایشگاه های مجهز و تأسیسات لازم، نقش اصلی را در توسعۀ دانش فنی تولید و کاربرد رادیوداروها و چشمه های صنعتی در ایران داشته است. اهم این رادیوایزوتوپ ها عبارتند از:

-تهیه و تولید رادیوداروها و کیت های رادیودارویی: ژنراتور تکنسیوم m99 (جهت شناخت و تشخیص بیماری ها در اندام های مختلف بدن)، ید ۱۳۱ (با مصارف تشخیصی و درمانی)، فسفر۳۲ (درمان کیست های مغزی)، ایریدیم ۱۹۲ (کاشت در تومورهای سرطانی)، تهیه و تولید کیت های رادیودارویی سرد از ژنراتور تکنسیوم m99 (جهت تشخیص بسیاری از نارسایی ها و امراض).

-تهیه و تولید رادیوایزوتوپ برای کاربردهای صنعتی: چشمه پرتوزای ایریدیم۱۹۲ (استفاده در رادیوگرافی گاما، جوش های صنعتی، جوش لوله های نفت و گاز)، چشمه کبالت۶۰ (استفاده در سطح سنجی، چگالی سنجی، ضخامت سنجی)، چشمه های سزیم۱۳۷ (استفاده در امور صنعتی و آموزش در دانشگاه)، چشمه های آمرسیم۲۴۱ (استفاده در امور تحقیقاتی، صنعتی و دانشگاهی).

-تهیه و تولید کیت های رادیوایمونواسی جهت نشان گذاری هورمون ها و آنتی بادی ها و غربال گری کم کاری تیروئید نوزادان.

-فعالیت های پژوهشی رادیوداروها و رادیوایزوتوپ های صنعتی: تهیه و تولید رادیوداروهای مونوکلونال آنتی بادی و پپتیدی ها جهت بررسی عفونت در بدن، تهیه و تولید ترکیبات آلی نشان دار شده با کربن۱۴ و تریتیم، خدمات فنی و اجرایی کاربرد رادیوایزوتوپ ها در صنعت، فعالیت های پژوهشی و علمی در زمینه بیوتکنولوژی هسته ای.

مرکز تحقیقات کشاورزی و پزشکی هسته ای کرج: این مرکز با استفاده از شتاب دهندۀ سیکلوترون، توانایی تولید رادیوایزوتوپ های گوناگون جهت کاربردهای پزشکی، کشاورزی و صنعتی را دارد. اهم این رادیوداروها عبارتند از: تالیم۲۰۱ (اسکن قلب و تشخیص بیماری های کرونر قلب و آنفارکتوس)، گالیم۶۷ (تشخیص عفونت های داخلی و تومورهای بدخیم)، ایندیم۱۱۱ (تشخیص محل تومور، التهاب ها و عفونت های پنهان)، رادیوداروی ^۱۸FDG (فراهم نمودن امکان تصویربرداری از مقاطع مختلف مغزی و قلبی).

فعالیت های پژوهشی کشاورزی هسته ای در راستای استفادۀ صلح جویانه از انرژی هسته ای جهت کمک به حل مشکلات کشاورزی با امکانات آزمایشگاهی مجهز و پیشرفته در مرکز تحقیقات کشاورزی و پزشکی هسته ای کرج انجام می شوند. اهداف کلی تحقیقات کشاورزی هسته ای در ایران عبارتند از:

-اصلاح صفت یا صفات گیاهان زراعی و باغی به منظور افزایش کمیت و بهبود کیفیت با ایجاد موتاسیون به کمک پرتوهای یون ساز و بیوتکنولوژی.

-استفاده از رادیوایزوتوپ ها و ایزوتوپ های پایدار در بررسی روابط آب، خاک و گیاه به منظور افزایش بهره وری نهاده ها در کشاورزی.

-استفاده از پرتوهای یون ساز به منظور کنترل آفات، افزایش زمان نگهداری و جلوگیری از ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی.

-افزایش بازدهی محصولات دامی از نظر کمی و کیفی با استفاده از روش های هسته ای.

-انتقال دانش، فراهم کردن امکانات تحقیقاتی، تربیت نیروی متخصص و توسعۀ روش های هسته ای در تحقیقات علوم کشاورزی.

برای دستیابی به اهداف فوق، فعالیت های تحقیقاتی زیر انجام می شوند که برخی نیز به مرحله کاربردی رسیده اند:

-ژنتیک و اصلاح نباتات: کاربرد تکنیک موتاسیون در جهت افزایش تنوع ژنتیکی و تثبیت صفات مطلوب ایجاد شده در غلات و دانه های روغنی و گیاهان صنعتی و دارویی و درختان میوه، استفاده از روش های پیشرفته بیوتکنولوژی و تلفیق آن با روش موتاسیون جهت تسریع در امر به نژادی، دستیابی به فناوری مولکولی و مارکرهای مولکولی جهت انتخاب گیاهان برتر از مراحل اولیه رشد گیاه.

-کاربرد تکنیک های هسته ای در مدیریت خاک، آب و تغذیه گیاهی: تهیه الگوی کاربردی ایزوتوپ های پایدار و ناپایدار در تحقیقات و تولید محصولات کشاورزی، تهیه الگوی کاربردی روش نوترون متری در تحقیقات و مصرف آب در کشاورزی، کاربرد الگوی تهیه شده در راستای اهداف کشاورزی پایدار در کشور.

-نگهداری مواد غذایی و کنترل آفات: استفاده از روش پرتودهی جهت کنترل آفات انباری و آلودگی های میکروبی محصولات استراتژیک، استفاده از روش نابارورسازی حشرات جهت کنترل آفات گیاهان زراعی و درختان میوه.

-بهداشت و فراورده های دامی: تشخیص، کنترل، پیشگیری و درمان بیماری های مهم باکتریایی، ویروسی، انگلی و قارچی دام و طیور و خوراک مورد استفاده با بهره گیری از تکنیک های هسته ای، استفاده از رادیوایزوتوپ ها و نیز پرتودهی جهت بهبود و اصلاح نژاد دام و طیور، تعیین ارزش غذایی و بررسی کیفی خوراک مصرف دام و طیور با     بهره گیری از رادیوایزوتوپ ها.

مجتمع تولید آب سنگین اراک در ۴ شهریور ماه ۱۳۸۵ توسط رئیس جمهوری افتتاح شد. بنا به اظهار رئیس سازمان انرژی اتمی، ظرفیت تولید این مجتمع ابتدا هشت تن بود و در زمان افتتاح، ظرفیت آن به ۱۶ تن آب سنگین با غنای ۸/۹۹درصد رسید. پروژۀ تولید آبسنگین اراک به عنوان یکی از شاخصه های دانش هسته‌ای، در پزشکی و به خصوص کنترلسرطان و کنترل بیماری ایدز نقش تعیین کننده ای دارد و به عنوان خنک کننده وکند کننده رآکتورهای آب سنگین نیز به کار می رود. با گشایش این واحد صنعتی، ایران بهعنوان نهمین کشور دارای تجهیزات تولید آب سنگین جهان مطرح می شود. کشورهای آرژانتین،کانادا، هند و نروژ نیز بزرگ ترین صادرکنندگان آب سنگین جهان هستند. شایان ذکر است که از هر ۶۵۰۰ لیتر آب معمولی، تنها یکلیتر آب سنگین به دست می آید. آب سنگین در پژوهش های علمی در حوزه های مختلفاز جمله زیست شناسی، پزشکی، فیزیک و… کاربردهای فراوانی دارد. برخی از کاربردهای آن عبارتنداز: طیف سنجی تشدید مغناطیسی هسته، کند کننده نوترون، آشکارسازی نوترینو، آزمون های سوخت و ساز در بدن، تولید تریتیم.[۱۶]

به منظور کشف مشخصات ساختمان پیچیده اتم و دسترسی به هستۀ آن، لازم است اتم به وسیلۀ دستگاه های شتاب دهنده در معرض تابش ذراتی با انرژی بالا قرار گیرد. ذرات حاصل، در پژوهش ها و مطالعات مسائل فیزیک اتمی و هسته ای و نیز تولید رادیوایزوتوپ های خاص به کار می روند.

شتاب دهندۀ سیکلوترون: دستگاه شتاب دهنده سیکلوترون به منظور تولید انواع رادیوایزوتوپ ها و انجام تحقیقات بنیادی و کاربردی هسته ای در سال ۱۳۷۰ در مرکز تحقیقات کشاورزی و پزشکی هسته ای کرج نصب و راه اندازی شد. تعدادی از رادیوایزوتوپ های تولیدی در این شتاب دهنده به عنوان رادیودارو استفاده می شوند. علاوه بر آن، امکانات تحقیقاتی مناسبی نیز در زمینه های گوناگون هسته ای فراهم شده است.

شتاب دهندۀ الکترون: این شتاب دهنده از سال ۱۳۷۸ در مرکز تحقیقات پرتوفرایند واقع در استان یزد جهت ارائۀ خدمات پرتودهی به صنایع و انجام پروژه های تحقیقاتی و کاربردی مورد بهره برداری قرار گرفته است. فعالیت های برنامه ریزی شده این دستگاه عبارتند از: استریلیزاسیون لوازم پزشکی، پلیمریزاسیون مواد پلیمری به منظور بهبود خواص حرارتی، فیزیکی و شیمیایی آن‌ها، پرتو دهی مواد غذایی به منظور نگهداری و کاهش آلودگی های میکروبی آن‌ها.

شتاب دهندۀ الکتریسیتۀ ساکن (واندوگراف): این دستگاه از سال ۱۳۵۶ در مرکز تحقیقات هسته ای تهران نصب و مورد استفاده قرار گرفته است. این شتاب دهنده جهت آنالیز نمونه های بیولوژیکی، صنعتی، زیست محیطی، باستان شناسی، اندازه گیری پارامترهای هسته ای، استفاده از روش های هسته ای در ردیابی و کشف مواد منفجره شامل مین و گلوله های عمل نکرده و انجام تحقیقات بنیادی فیزیک هسته ای استفاده می شود.

کاربردهای پرتوفرآوری گاما به منظور سترون کردن محصولات پزشکی، پرتودهی مواد غذایی و اصلاح و تغییرات خواص مواد پلیمری سبب گردید تا سازمان انرژی اتمی نسبت به راه اندازی یک مجموعۀ پرتو دهی با عنوان مرکز تابش گاما در سال ۱۳۶۲ اقدام نماید. این مرکز ضمن دارا بودن امکانات ارائۀ خدمات پرتودهی، قابلیت اعمال کنترل کیفی فرایند و نیز توانمندی اجرای پروژه های تحقیق و توسعه در زمینه های مختلف پرتوفرایند را داراست. سیستم پرتودهی مرکز تابش گاما، یک سیستم پرتودهی نیمه صنعتی است که جهت سترون سازی و خدمات پرتو دهی به شرکت های تولید کنندۀ لوازم یک بار مصرف پزشکی، دارویی و مواد غذایی طراحی شده است.

مواردفوق،نمونههاییازفعالیت‌هایسازمانانرژیاتمیدرخصوصتوسعۀهسته‌ای درپزشکی،صنعتوکشاورزیاست. درحالحاضرپروژه های مختلف تحقیقاتی،کاربردیوتولیدیدر مراکز مختلف سازمان انرژی اتمی درحالانجاماستکهنشان گرعزمو برنامهریزیجمهوریاسلامیایراندر توسعۀهسته‌ایمیباشد. لازم به ذکر است که تمامیفعالیت‌هایهسته‌ایجمهوری اسلامی ایران، برابر تعهدات آن تحتنظارت هایآژانسبین‌المللیانرژیاتمی انجام می شود.

پسمانداری هسته ای: تولید انرژی هسته ای و کاربرد روزافزون رادیونوکلایدها در مراکز مختلف پزشکی، تحقیقاتی و صنعتی سبب تولید پسماندها می شود. چگونگی کنترل و دفع این پسماندها یکی از مسائل بسیار پیچیده و مهم در زمینۀ کاربرد فناوری هسته ای و هدف اصلی پسمانداری هسته ای می باشد. نظر به اهمیت موضوع پسمانداری هسته ای و به ویژه با توجه گسترش فعالیت های تولید برق از انرژی اتمی و راه اندازی نیروگاه بوشهر، طرح جامع پسمانداری در سال ۱۳۸۰ در سازمان انرژی اتمی با یک نگرش کلی به آینده و درک زیرساخت های ضروری جهت ایجاد تأسیسات پسمانداری تهیه شد. در سال ۱۳۸۲ استراتژی ملی پسمانداری که هدف آن ارائۀ راهبردهای کلان در مدیریت پسماندها می باشد، تهیه گردید. براساس دو طرح مذکور، پسماندهای حاصل از مراکز چرخۀ سوخت هسته ای در همان مراکز جمع آوری، آمایش و تثبیت شده و پسماند تثبیت شده جهت دفن نهایی به واحد پسمانداری تحویل می گردد. همچنین در سال ۱۳۸۲ به منظور مدیریت پسماندهای مراکز تحقیقاتی، درمانی و صنعتی واحد مرکزی پسمانداری طراحی و ساخته شد که در حال بهره برداری می باشد.[۱۹]

نظام ایمنی هسته ای: بهره برداری از نیروگاه ها و تأسیسات هسته ای و نیز تجهیزات و دستگاه هایی که در صنعت، پزشکی و کشاورزی از انواع پرتوها استفاده می کنند، مستلزم انجام نظارت ها و بازرسی های فنی لازم است. برای این منظور، در تمامی کشورهایی که فعالیت هسته ای دارند نهادهایی به نام نظام ایمنی هسته ای تشکیل شده است. در جمهوری اسلامی ایران نیز این وظیفه به عهده سازمان انرژی اتمی محول شده است و نظام ایمنی هسته ای در این سازمان، مسئولیت اجرای وظائف محوله را برعهده دارد. این نظام استانداردها، مقررات، آئین نامه ها و دستورالعمل های لازم را در تمامی زمینه های ایمنی تأسیسات و تجهیزات هسته ای و حفاظت در برابر پرتوها تهیه می کند و بر اجرای آن‌ها نظارت می نماید. وظائف نظام ایمنی هسته ای ایران توسط چهار مرکز پیگیری می شود:

-دفتر امور ایمنی هسته ای: ساخت و بهره برداری از تأسیسات هسته ای در همۀ کشورها مشمول ضوابط و مقررات ویژۀ ایمنی هسته ای و نظارت مستمر بر تمامی فعالیت ها در مراحل انتخاب محل، طراحی، ساخت قطعات و تجهیزات، احداث، راه اندازی، بهره برداری و از کاراندازی تأسیسات هسته ای است. با توجه به این اصول، وظائف عمدۀ این دفتر عبارتند از: تهیه و تدوین ضوابط و مقررات و استانداردهای ایمنی هسته ای، ارزیابی ایمنی و صدور پروانه ها، بازرسی و نظارت بر اجرای مقررات. با فعال شدن مجدد ساخت نیروگاه اتمی بوشهر توسط روسیه، مسئولیت های مربوط به امور نظام ایمنی آن نیز به این دفتر واگذار گردید. علاوه بر آن، ارزیابی ایمنی سایر تأسیسات هسته ای در مراحل طراحی، ساخت و بهره برداری نیز بر عهدۀ این دفتر    می باشد.

-دفتر امور حفاظت در برابر اشعه: حفاظت کارکنان، مردم، نسل های آینده و به طور کلی محیط زیست در برابر اثرات پرتوها و نیز گسترش فرهنگ کنترل کیفی در کار با پرتوها از وظائف اصلی این دفتر محسوب می شوند. اهم خدمات ارائه شده توسط این دفتر عبارتند از: بازرسی و نظارت بر تولید و کاربرد پرتوهای یون ساز و غیر یون ساز، خدمات دزیمتری پرتوهای یون ساز، حفاظت رادیولوژیک محیط زیست، مراقبت های پزشکی و رادیوبیولوژی، آموزش تخصصی حفاظت در برابر اشعه.

-دفتر پادمان هسته ای ملی: این دفتر به دلیل عضویت ایران در NPT و اجرای پادمان‌ها در تأسیسات هسته ای تشکیل شده است. اهم وظائف این دفتر عبارتند از: حسابرسی و مراقبت و کنترل مواد هسته ای ویژه، تدوین آئین نامه ها و بازنگری ضوابط و مقررات و دستورالعمل ها، حفاظت فیزیکی و پیشگیری از قاچاق مواد هسته ای، اندازه گیری و سنجش مواد هسته ای.

-مرکز تکنولوژی حفاظت و ایمنی هسته ای: وظائف این مرکز تحقیق، بررسی و انتقال فناوری حفاظت و ایمنی هسته ای و ارائۀ خدمات مورد نیاز است. اهم فعالیت های در دست انجام این مرکز عبارتند از: حفاظت در برابر پرتوها، توسعۀ فناوری و ایمنی پرتوها.[۲۰]

یروگاه هسته‌ای بوشهر از رآکتور آب تحت فشار نوع VVER – ۱۰۰۰ مدل V-446 است و مشابه نیروگاه‌های هسته‌ایغربی از نوع رآکتور PWR دارای ایمنی ذاتی می باشد. در صورت به‌خطر افتادن نیروگاه و پایین آمدن شاخص‌های ایمنی آن، طبق دستورالعمل‌های بهره‌برداری نیروگاه، قدرت رآکتور تا سطح لازم کاهش دادهشده یا اساساً خاموش می‌شود تا ایمنی رآکتور به سطح مورد نظر رسانده شود. در صورت بروز احتمالی حادثه، سیستم‌های چهارگانه ایمنی وظیفۀ خاموشکردن رآکتور و برداشت انرژی حرارتی پسماند قلب رآکتور را به عهده دارند. وجود یک کانال و عملکرد درست آن در هنگام بروز حادثه کاملاً کفایت می‌کندو وجود سه سیستم ایمنی دیگر جهت بالا بردن ضریب اطمینان عمل سیستم درنظر گرفتهشده است. این سیستم ها کاملاً از همدیگر جدا بوده و مستقل عمل می‌کنند. وظیفۀ سیستم‌های ایمنی در هنگام بروز احتمالی حادثه به شرح زیر است:

–      متوقف کردن واکنش زنجیره‌ای شکافت هسته‌ای پایا؛

–      خنک کردن رآکتور؛

–      محدود کردن و قطع پیامدهای حادثه.

 این سیستم‌ها مجهز به دیزل ژنراتورهای خاص خود بوده که درصورت قطعی کامل برق در نیروگاه، می‌توانند به کار خود ادامه دهند. ساختمان رآکتور درمقابل برخورد مستقیم هواپیماهای جنگی و زلزله‌ای با شتاب افقی g ۴/. مقاوم است و در صورت بروزچنین سوانحی هیچ صدمه‌ای به تأسیسات رآکتور و قلب آن وارد نمی‌شود و سیستمکنترل و حفاظت خودکار نیروگاه به راحتی آن را خاموش و به وضعیت ایمن می‌رساند. سیستم های ایمنی نیروگاه بوشهر عبارتنداز:

–      رآکتور‌‍؛

–      مولد بخار؛

–      پمپ اصلی مدار اول؛

–      حفاظ بیولوژیکی؛

–      محفظه‌ ایمنی فولادی؛

–      محفظه ایمنی بتنی؛

–      تصفیه کننده های هوا؛

–      سیستم خنک کنندۀ اضطراری قلب؛

–      پمپ تزریق اضطراری؛

–      مخزن ذخیرۀ محلول اسید بوریک؛

–      تأسیسات تهویه؛

–      تأسیسات فیلتراسیون؛

–      سیستم دفع گرمای پسماند؛

–      سیستم کنترل خلاء؛ و

–      سیستم جمع آوری آب‌های آلوده به مواد پرتوزای درون رآکتور.[۲۱]

 از ابتدای قرارداد تکمیل نیروگاه اتمی بوشهر با روسیه، ایمنی این نیروگاه از نظر سازمان انرژی اتمی ایران همواره در اولویت قرار داشته است. بر این اساس، در قرارداد بین این سازمان و روسیه، پیمان کار روسی موظف گردید تا علاوه بر استانداردهای کشور روسیه در طراحی و ساخت تجهیزات نیروگاه اتمی بوشهر، ضوابط و مقررات و استانداردهای نظام ایمنی هسته‌ای ایران، ضوابط و رهنمودهای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و برخی استانداردهای غربی را نیز به عنوان ملزومات طراحی و ساخت نیروگاه رعایت نماید. آ‌ژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز در طول ۱۰ سال گذشته در زمینه های مختلفی با نظام ایمنی هسته‌ای ایران همکاری و مشارکت فنی داشته است. برخی از این زمینه ها عبارتند از: تهیه و تدوین ضوابط و مقررات ایمنی هسته‌ای، نظارت و بازرسی از مراحل ساخت نیروگاه، بازنگری اثرات زیست محیطی نیروگاه، ایجاد سیستم مدیریت کیفیت در نظام ایمنی هسته‌ای کشور.

همان گونه که در بخش فعالیت ها و وظائف دفتر امور ایمنی هسته ای نیز مورد اشاره قرار گرفت، امور نظام ایمنی این نیروگاه برعهده این دفتر می باشد که فعالیت های زیر را انجام داده و می‌دهد:

–      ارزیابی و تأیید صلاحیت مؤسسات و کارخانه های روسی.

-بررسی صلاحیت شرکت های روسی و ایرانی جهت انجام کار در سایت بوشهر.

–      نظارت بر مؤسسات و شرکت های طراحی و سازندگان روسی.

-پذیرش فنی قطعات و تجهیزات از نظر رعایت الزامات ایمنی هسته ای.

–      ارزیابی مدارک فنی، طراحی و ایمنی نیروگاه بوشهر.

-تهیه و تدوین ضوابط و مقررات ایمنی هسته ای و نظارت بر انجام آن‌ها.

-صدور پروانه و مجوزهای مختلف برای انجام عملیات نیروگاه بوشهر.

–      بازرسی از فعالیت های در دست انجام در سایت بوشهر.

–      کیفیت سنجی کارکنان شرکت ها و صدور گواهی نامه.

-فعالیت های مربوط به کنترل و تضمین کیفیت نیروگاه اتمی بوشهر.

-نظارت بر انجام برنامه آموزشی کارکنان دوره بهر برداری نیروگاه بوشهر.

باید توجه داشت که ساخت و بهره‌برداری از تأسیسات هسته‌ای در هر کشور عضو آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، مشمول ضوابط و مقررات ویژۀ ایمنی هسته‌ای و نظارتمستمر قانونی بر تمامی فعالیت‌ها در مراحل انتخاب محل، طراحی، ساخت قطعات وتجهیزات، احداث، راه‌اندازی، بهره‌برداری و از کاراندازی تأسیسات فوقالذکر است. در نیروگاه‌های اتمی تمامی مواد قابل رهاسازی و تخلیه به محیط اطراف (گازها و مایعات)از نقطه نظر میزان پرتوزایی و شیمیایی کنترل می‌شوند و رعایت ضوابط و استانداردهای بین المللی ضروری است، به طوری که در مسیر خروجی آب و گاز به محیطاطراف فیلترهای مختلفی وجود دارد که در آن‌ها میزان پرتوزایی به صورت خودکار وپیوسته و همچنین به صورت دستی و دوره‌ای کنترل می‌شوند و تا پرتوزایی آن‌هابه حد مجاز قابل خروج نرسد، در محیط رهاسازی نمی‌شوند. در حال حاضر در سراسر دنیا ایمنی نیروگاه‌های هسته‌ای بر پایۀ «دفاعدر عمق» بنا نهاده می‌شود. چنین دیدگاهی طراحان را بر آن وامی‌دارد تاسلسله‌ای از موانع فیزیکی را به صورت پشت سر هم، در مسیر انتشار مواد پرتوزا به محیط قرار دهند. وجود چند لایۀ مانع فیزیکی، مانع پرتوگیری پرسنل بهره بردار، محیط پیرامون نیروگاه و مردمیکه در اطراف نیروگاه زندگی می‌کنند، می گردد. این موانع بهترتیب عبارتند از: شبکۀ قرص‌های سوخت، غلاف میله‌های سوخت، تجهیزاتمدار اول، کرۀ فولادی و در نهایت کرۀ بتونی.

آزمایشگاه های تخصصی مقابله با خرابکاری صنعتی با حضور دکتر علی اکبر صالحی معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، زارعان معاون حفاظت و امنیت هسته ای و جمعی از مدیران و کارکنان این سازمان روز چهارشنبه ۲۱/۱۲/۹۲ به بهره برداری کامل رسید .

زارعان در حاشیه مراسم اظهار داشت: راه­اندازی این آزمایشگاه های تخصصی با استفاده از پتانسیل و توان داخلی و با هدف شناسایی، پیشگیری و مقابله با تهدیدات و با استفاده از ظرفیت های فنی و تکمیل تجهیزات کنترل و ارزیابی امنیتی، برخورد مؤثر و دقیق با رویدادهای پیش رو، افزایش عمق و کیفیت عملیات حفاظتی بر کلیه ادوات و تجهیزات صنعتی و نیمه صنعتی مورد استفاده در بخش های مختلف صنعت هسته ای و فناوری های روز از جمله مقابله با بد افزارهای نوین تکمیل گردیده است. در این راستا آزمایشگاه آنالیز مواد، آزمایشگاه شیمی ، آزمایشگاه فیزیک، آزمایشگاه مکانیک، الکترونیک، مقابله با ریز فرستنده ها و… مورد استفاده قرار گرفته و متخصصین بی ادعا و گمنام این سازمان با هوشیاری کامل تلاش می نمایند از وقوع حوادث احتمالی در این فرآیندها جلوگیری نمایند.
  رصد هوشمندانه اقدامات دشمن در حوزه خرابکاری صنعتی

معاون حفاظت و امنیت سازمان همچنین با اشاره به اهداف و اقدامات بیگانگان علیه فعالیت های علمی، صنعتی و فناوری های کشورمان گفت: دشمن به انگیزه های متعدد از جمله آثار مخرب تر، فقدان تبعات بین المللی، گستردگی دامنه نفوذ، هزینه کمتر، ایجاد جو روانی در جامعه و تضعیف توان فنی و اقتصادی و … برای خرابکاری صنعتی و تحقق نیات بدخواهانه خود در قالب خرابکاری صنعتی، سرمایه گذاری هدفمندی را انجام می دهد. البته خرابکاری صنعتی جزء تاکتیک ها و رویکرد قدیمی دولت های قدرتمند بوده و سابقه آن به جنگ جهانی دوم بر می گردد.

معاون سازمان انرژی اتمی ادامه داد: خرابکاری ها در منابع حیاتی و زیرساختی همچون آب، برق، گاز، مخابرات، نفت، نیروگاهی، هسته ای و دفاعی، جزء اهداف و اقدامات جهان سلطه بوده که در دستور کار آنها با شیوه های پیچیده، جدید و متنوع قرار گرفته است. در این راستا حسب رهنمودها و منویات حکیمانه رهبر معظم انقلاب مبنی بر “ساماندهی وضعیت داخلی به گونه ای که دشمن از پیروزی خود مطمئن نباشد و زمینه را برای ماجراجویی فراهم نبیند”، با تدبیر و هوشمندی توأم با اقدامات ویژه و پیاده سازی طرح های عملیاتی برای کشف و خنثی سازی انواع تهدیدات جدید سخت و نرم، مد نظر قرار گرفته است.

زارعان افزود: با مساعدت و همکاری مؤثر وزارت اطلاعات و سایر مراجع امنیتی کشور در چند ماه گذشته مواردی از خرابکاری صنعتی با عنایت ائمه اطهار و همچنین رصد هوشمندانه شناسایی و قبل از بهره­برداری خنثی گردید که از آن جمله می توان به خرابکاری در بخشی از فرآیند سایت IR40 خنداب اراک اشاره نمود.

وی گفت: بنده حقیر در کنار تمامی زحمت کشان و خدمت گزاران نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران بر آنیم تا انشاءالله بر حسب شرایط تهدید و دشمنی های گوناگون و متنوع جهان سلطه با همبستگی و تعامل همه جانبه در ظل توجهات  حضرت ولی عصر(ع) و رهنمودهای رهبر فرزانه انقلاب اسلامی با همکاری سایر مبادی و حمایت های بی دریغ نمایندگان محترم مجلس خصوصاً جناب آقای دکتر لاریجانی ریاست محترم مجلس شورای اسلامی و دعای مردم غیور و با بصیرت ایران اسلامی از صنعت هسته ای امید دشمنان را با تلاش مضاعف نا امید و به یاس تبدیل نمائیم.

در ادامه زارعان در جمع­ حاضرین پیرامون فرهنگ شهادت و ایثار گفت: باید در همه مراحل به خدا توکل داشته باشیم و در اقدامات هوشمندانه همراه با ایستادگی در مقابل نظام سلطه و زیاده خواهی آنان سر تعظیم فرود نیاورده و با تلاش مجدانه امید به آینده داشته باشیم و با نشر علم روز به روز به عزت و اقتدار ملی کشور بیافزایم. سلوک ما اخلاق و اخلاق مداری است و از اصول خود عقب نشینی نخواهیم نمود.

زارعان در انتها گفت: اگر مروری به گذشته داشته باشیم می بینیم اوایل انقلاب کجا بودیم و حال حاضر در چه شرایطی بسر می بریم. همه عرصه ها خصوصاً عرصه تولید علم و فناوری که پیشرفت همه جانبه کشور را موجب گردیده، باعث عصبانیت استکبار شده و استقلال جمهوری اسلامی ایران را نشانه روی نموده است. از اینرو با تلاش و تقویت انگیز­ه های دینی و ملّی، آینده ای بسیار روشن برای کشور رقم خواهد خورد، لذا نباید تسلیم عملیات روانی جبهه استکبار شویم.

خط تولید مجتمع‌های سوخت مجازی راکتور تحقیقاتی IR40 اراک در مجتمع سوخت راکتورهای هسته‌ای اصفهان با توان داخلی

خط تولید مجتمع‌های سوخت مجازی راکتور تحقیقاتی IR40 اراک در مجتمع سوخت راکتورهای هسته‌ای اصفهان با توان داخلی راه‌اندازی شد. این کارخانه در حال حاضر با تولید روزانه دو مجتمع سوخت مجازی در حال بهره‌برداری میباشد.

  سوخت مجازی راکتور ۴۰ مگاواتی اراک جهت انجام تست‌های پیش راه‌اندازی راکتور از قبیل تست‌های هیدرولیکی و هیدرودینامیکی، شارژ مجتمع سوخت در راکتور، بارگذاری و تعویض سوخت‌های مصرف شده با سوخت تازه مورد استفاده قرار می‌گیرد. تنها تفاوت این مجتمع‌ها با سوخت اصلی استفاده از قرص‌های سربی به جای قرص‌های اکسید اورانیوم می‌باشد.

مواد و قطعات ورودی به کارخانه تولید مجتمع سوخت شامل غلاف زیرکونیوم، پلاگ‌های فوقانی و تحتانی، قرص‌های سربی، فنر، لوله‌های نازل اکتیو و مرکزی مجتمع سوخت، شبکه نگهدارنده و قطعات استیل می‌باشد. از بین این اقلام کلیه قطعات زیرکونیومی در مجتمع سوخت راکتورهای هسته‌ای اصفهان و قطعات استیل توسط صنایع داخلی ساخته می‌شوند.

    فرآیند تولید مجتمع‌های سوخت شامل دو قسمت اصلی تولید میله‌های سوخت و مونتاژ مجتمع می‌باشد. در قسمت تولید میله‌های سوخت مراحل شستشو و آماده‌سازی کلیه قطعات ورودی و همچنین سایزینگ غلاف‌ها، جوشکاری پلاگ‌های تحتانی، شارژ قرص‌های سربی، مونتاژ فنر، جوش پلاگ‌ فوقانی و انجام کلیه تست‌های میانی و پایانی بر روی میله سوخت انجام می‌شود.

    در قسمت مونتاژ زیرساخت اسکلت اولیه شبکه نگهدارنده و نازل اکتیو به روش جوشکاری، مونتاژ قطعه، شستشو و لاک زنی میله‌های سوخت، شارژ میله‌ها درون اسکلت، مونتاژ قطعات استیل، شستشوی نهایی و انجام تست‌های نهایی مانند ابعادی، اندازه‌گیری لقی، هم راستایی، عبورپذیری، بازرسی چشمی و…. انجام می‌گردد.

اولین مجتمع سوخت هسته‌ای ملّی طراحی، ساخته و آزمایش شد

دانشمندان و متخصّصین هسته‌ای سازمان انرژی اتمی ایران در تلاشی ارزشمند موفق به طراحی و ساخت مجتمع سوخت میله‌ای حاوی اورانیوم با غنای ۵/۳ درصد شدند که تاکنون ۲۸۰۰ مگاوات ساعت پرتودهی شده است.

این مجتمع سوخت به گونه‌ای طراحی و ساخته شده است که علاوه بر آزمایش سوخت و مواد تولیدی کشور، موجب ادامه تولید رادیوداروها در ماه‌های پایانی سال ۹۰ در راکتور تهران گردید. نکته حائز اهمیت این است که با طراحی، ساخت و استفاده از مجتمع‌های سوخت، متخصّصین هسته‌ای کشور آخرین گام مؤثر در تکمیل فرآیند چرخه سوخت هسته‌ای را برداشته و مقدّمات تولید سوخت راکتورهای قدرت با غنای پایین را فراهم آورده‌اند.